Kościół parafialny świętego Stanisława biskupa i męczennika

Kościół usytuowany został w centrum osady pośrodku rozległego wrzecionowatego nawsia. Wzniesiono go przed rokiem 1250. Tak wczesną metrykę świątyni potwierdzają przekazy źródłowe oraz jej architektura. Pierwotna budowla, orientowana, wzniesiona na planie prostokąta otrzymała prostą, salową formę. Wszystkie ściany posadowione na kamiennym fundamencie wymurowano z dokładnie obrobionych kwadr granitowych, łączonych zaprawą wapienną. Jedynie szczyty wymurowano z kamienia polnego. Główne wejście portalowe usytuowano w ścianie zachodniej. Uskokowe ościeże wykonane z kwadr i klińców granitowych zamknięto ostrołukiem. Drugi portal osadzono centralnie w południowej ścianie nawy. W tym przypadku uskokowe ościeże wykonane z kwadr i klińców granitowych zamknięto łukiem pełnym. Mieszana forma archiwolt portali wskazuje na powstanie świątyni w tzw. okresie przejściowym, między romanizmem a gotykiem. Pierwotne otwory okienne (nie zachowane) posiadały zapewne charakterystyczną dla tego okresu formę. Wysokie, wąskie i rozglifione obustronnie ościeża, zamknięte były delikatnym ostrołukiem i skośnym parapetem. Osadzone były symetrycznie (na przestrzał) po trzy, w ścianach północnej i południowej. Identyczne okna, lecz w układzie piramidalnym znajdować się musiały również we wschodniej ścianie szczytowej. Wnętrze zamknięto płaskim stropem belkowanym i dachem siodłowym krytym dachówką ceramiczną.   

 

Prawdopodobnie w XV wieku kościół rozbudowano w kierunku zachodnim, dobudowując masyw wieżowy.  Podstawa otrzymała plan prostokąta tej samej szerokości co nawa. Ściany, do wysokości nawy, wymurowano z kamienia polnego łączonego zaprawą wapienną. Przestrzenie między kamieniami wypełniono okrzeskami. Dzięki temu dostrzec można wyraźną cezurę chronologiczno-architektoniczną tej partii murów. Wyższe kondygnacje wzniesione były zapewne w konstrukcji szkieletowej. Jej śladem wydają się być obustronne uskoki w grubości muru stanowiące podporę dla konstrukcji nośnej. Dostrzec je można wewnątrz podstawy wieży, w ścianach północnej i południowej. Wieża spłonęła podczas tzw. Bitwy pod Sarbinowem. Podczas odbudowy zrezygnowano z konstrukcji szkieletowej na rzecz muru ceglanego. Masyw nowej wieży otrzymał plan kwadratu. Otwarte przestrzenie podstawy zamknięto obustronnie od północy i południa dachami pulpitowymi. Podziały zewnętrzne i wewnętrzne wyznaczono poprzez ceglane gzymsy (kordonowy i koronujący) i zróżnicowany układ okien, oraz poprzez uskoki w grubości muru ścian wewnętrznych. Całość zamknięto prawdopodobnie spiczastym dachem ostrosłupowym. Obecny dach, namiotowy, pochodzi z XIX wieku. Wieńczy go iglica zakończona kulą i krzyżem. Masyw wieży okazał się zbyt ciężki dla nadwątlonych upływem czasu murów podstawy. W celu ich wzmocnienia, od strony zachodniej, dobudowano dwie masywne skarpy wykonane z cegły maszynowej, odcinające się wyraźnie formą i kolorystyką użytego materiału. Obecnie zostały one pokryte dachówką ceramiczną.

 

Wnętrze podzielone zostało na kondygnacje stropami belkowymi. Łączą je drewniane ciągi komunikacyjne. Przestrzeń kruchty wieżowej doświetlona została poprzez dwa niewielkie okna o prostych ościeżach zamkniętych łukiem pełnym, usytuowane w ścianach północnej i południowej. Pierwsza kondygnacja posiada jedno niewielkie okienko o prostym ościeżu, zamkniętym ostrołukiem, usytuowane centralnie w ścianie zachodniej. W ścianie wschodniej tego poziomu znajduje się wejście na poddasze kościoła, zamknięte łukiem odcinkowym. Na uwagę zasługują potężne łuki wykonane w cegle rozkładające równomiernie siły całej nadbudowy. Kolejną kondygnację doświetlają biforia o prostych, ostrołukowo zamkniętych ościeżach, ujętych płytką ostrołukową arkadą. Jedynie w ścianie wschodniej zrezygnowano z biforium na rzecz pojedynczego okna zamkniętego łukiem pełnym. Kolejna kondygnacja jest bezokienna. Na tym poziomie umieszczono mechanizm zegarowy osłonięty drewnianą szafą. Z kolei ostatnia kondygnacja otwarta jest na zewnątrz parami dużych okien o prostych ościeżach, zamkniętych półokrągło, obwiedzionych dekoracyjną opaską ze zwornikiem i zamkniętych u dołu ceglanymi parapetami. Pomiędzy łukami znajdują się tarcze zegarowe.          

                 

W ścianie zachodniej podstawy wieży usytuowany jest portal wejściowy prowadzący do kruchty. Posiada on proste, uskokowe ościeże, zamknięte półokrągło, obwiedzione prostokątną wimpergą. Jeszcze w latach trzydziestych minionego wieku posiadała ona trójkątne zwieńczenie sięgające wierzchołkiem niewielkiego okienka.

Na tej samej osi znajduje się drugi portal prowadzący do wnętrza kościoła. Stanowił on pierwotnie główne wejście do świątyni. Trójuskokowe ościeże wykonane z kwadr i klińców  granitowych zamknięto delikatnym ostrołukiem. Pokrywający je tynk uniemożliwia określenie formy zwieńczenia archiwolty.  

 

Kilkadziesiąt lat później przystąpiono do rozbudowy kościoła w kierunku wschodnim. Nie wykluczone, iż podyktowane to było złym stanem zachowania wschodniej ściany szczytowej pierwotnego założenia, którą zdecydowano się rozebrać. Najprawdopodobniej zadecydowały jednak względy prestiżowe i potrzeba powiększenia przestrzeni sakralnej dla rozrastającego się zboru. Do istniejącego korpusu nawowego dobudowano transept oraz płytkie prezbiterium zamknięte półokrągłą apsydą. W ten sposób bryła kościoła otrzymała plan krzyża łacińskiego. Ściany transeptu i prezbiterium wymurowano z kamienia łamanego łączonego zaprawą wapienną. Przestrzenie między kamieniami wypełniono okrzeskami. Szczyty wykonano z cegły maszynowej. Do wymurowania naroży ścian użyto wtórnie kwadr granitowych pochodzących z pierwotnego założenia. Tego samego, "ekskluzywnego materiału", użyto do wymurowania ściany apsydy. Jedynie wieńczące ją okulusy, otrzymały ceglane ościeża.  

 

W ścianach szczytowych transeptu usytuowano boczne wejścia portalowe. Flankują je niewielkie okna o prostych ościeżach zamknięte półokrągło. Ponad portalami osadzono tryforia w układzie piramidalnym. Z kolei w szczytach usytuowano duże okulusy. W pozostałych ścianach osadzono centralnie pojedyncze okna o prostych ościeżach, zamknięte półokrągło. W późniejszym okresie, do ścian szczytowych, zdecydowano się dobudować niewielkie kruchty na planie kwadratu zamknięte płaskim stropem i dachem krytym blachą. Portale o prostych, profilowanych ościeżach zamknięto łukiem pełnym. Do wnętrza prowadzą dwie pary dwuskrzydłowych drzwi płycinowych.  W skrzydłach transeptu wzniesiono empory wsparte na słupach z płycinowymi balustradami. Prowadzą nań schody zabiegowe. Trzecia empora, chórowa, znajduje się w części zachodniej nawy. Pierwotnie była o połowę krótsza, posiadała inny układ słupów z zastrzałami oraz odmienny układ i formę schodów. Znajdują się na niej XIX wieczne organy z prospektem o klasycystycznej formie.  

 

Prezbiterium otrzymało plan prostokąta o szerokości równej nawie. Od wschodu, poprzez łuk arkadowy, otwiera się ono na półokrągłą apsydę zamkniętą konchą i ostrosłupowym dachem, krytym blachą miedzianą. Zewnętrzne podziały wyznaczają profilowane gzymsy, cokołowy i koronujący, oraz strefa pojedynczych okien.

 

Wnętrze jednolite pod względem formy, otrzymało bogatą dekorację malarską; pozorny strop kasetonowy wypełniający konchę apsydy oraz  malowidło ścienne przedstawiające Chrystusa cierniem ukoronowanego - Ecce Homo. Obecnie zamalowane. Z kolei łuk tęczowy uwydatniony został poprzez liczne gzymsy i profilowania.       

           

We wschodnich narożnikach transeptu i prezbiterium dobudowano dwie przybudówki. Od północy zakrystię a od południa kotłownię. Przestrzenie te zamknięto płaskimi stropami i dachami krytymi blachą. Zaopatrzono je również w zewnętrzne wejścia o prostych ościeżach zamkniętych półokrągło i niewielkie okna. Kościół posiadał system ogrzewania grawitacyjnego, na który składał się piec drzewny oraz kanały powietrzne. Obecnie funkcjonuje nadmuchowy piec olejowy.    

 

Teren kościoła, o prostokątnym zarysie, otoczony jest kamiennym murem z bramą wjazdową od zachodu oraz furtkami od północy i południa. Przez wieki pełnił on funkcję miejscowej nekropolii. Pod koniec XIX wieku, z powodu braku miejsca na pochówki, wytyczono tereny pod nowe cmentarze. Pierwszy powstał na niewielkiej parceli przy obecnej ul. T. Kościuszki, drugi opodal skrzyżowania ulic Kostrzyńskiej i Spokojnej (obecnie użytkowany). W latach pięćdziesiątych XX wieku z placu kościelnego usunięto wszystkie nagrobki, tablice i krzyże. Pod koniec XX wieku obniżono teren wokół kościoła celem osuszenia ścian świątyni. Obrzeża placu kościelnego obsadzone są starodrzewem lipowym z pięknym okazem dębu po stronie zachodniej oraz nowymi nasadzeniami daglezji, świerków, tui i krzewów iglastych.

 

Po stronie południowej kościoła usytuowany jest budynek dawnej pastorówki, a po stronie zachodniej kaplica przedpogrzebowa.       

 

Wyposażenie